Dango be ga sooninkan xannun do me naxa

[Poete soninke]

O naa tu nan ti dango lanmaane ya na sooninkara, ken ga ni taaxuraanu ndo taaxu dingiraanu dangon ŋa.
Taaxen yillayu a do taaxu noqunu yille moxonu, kun ɲa nda yillaye fonne riiti sooninkara.
Nxa, ke nta ɲaana saabu ya sooninkan lenmu nga ra nta me mukku xanbaane kanma.
An ga naa sefe noqu su ti: *nti* beesu wa ken mukku, beesu wa ken tu.
Ke xanne sefaano nd’a diganmaano nd’a mukkaano i su wa me mukku
i wa me faamunu, bire be ke xanne ga naa koni taaxuraanu ŋa.

Yaala ku yillayu na kan dingiraanu ya ?
Ku yillayu na kan noqunu ya sooninkara?
O ga naa terinke ke xanne koniraanu wa, o wa korosindi gabe walla na jaate gabe sagara xanne ke kanma.
Xoyi: o ga naa gidimaxa wutu na gajaaga wutu nan saage na jaafunu wutu, ken falle o naa ri debuɲeri kafu kun ŋa.
An naa tu ku taaxuraanu fo wo fo be faayi kundu nke da korosindi lanmaane wari ku su do me naxan ŋa.
An ga na’a faayi a su na xanbaane ke ya konŋo, nxa yillayu dantanto w’i do me naxa.

Misaale: Gidimaxa do Gajaaga sooninko; kun yan tini ti: * Wacca *
Jaafunu sooninko ndo debuɲeri sooniko a do sooninkan taaxuraanu kuttu kun yan tini : * Saasa *

Ken ya ni nke ga da taagumansi dantanto wutu n’i ɲa xarankitte do ɲangolli kille ya xannun yille moxonu kanma, n’a koyi nan ti sooninkara wa xuraye yogo kanma xanne noqun ŋa.
Taagumansu sikki ya ni i faayi ku : ( F. H. P) sooninkon sefene ti ku sigiru sikki ya yi xannu dagakillun yinme kanma, Sooninkon sefene ti ti ku neenu sikki ya yi.

An naa tu renme be ga na saare sooninkara an neene n ga na xaaye ku sigiru du baananbe su kanma, an naa tu xanne ke nta ňaan’a danŋa kunpa fo yi , selli hari a ga na ňi a ga ra nta xanne ke safana, xanne ke koni moxo nta lasamana moxonma su ya.
N maarenmu o naa tu ke xanne liŋen ya ni xoyi !
N xa, an ga nta tu a ňaan’an danŋa fi kurunba ta na ya yi dunara kutte ke noxon di.
O ra nta mungunu, harisa o naa tu nan ti xanne liŋoyen tuyini ti xaransuugu ndo taalinu ndo hintuwaaxun digaamu.



Xanne yille moxonun faayi ku:

F H P

A faso. A haso. A paso.

Faabe Haabe Paabe

Faare Haare Paare

Faaju Haaju Paaju

Faasidi Haasidi Paasidi

Fare Hare Pare

Falle Halle Palle

Faqe Haqe Paqe

Fate Hate Pate

Faamaye Haamaye Paamaye

Faŋe Haŋe Paŋe

Fayaana Hayaana Payaana

Fanti Hanti Panti

Fantinxare Hantinxare Pantinxare

Faqille Haqille Paqille

Faqire Haqire Paqire

Fatande Hatande Patande

Faranfaroye Haranharoye Paranparoye

Faranparoye Haranparoye Paranparoye

Fa Ha Pa

Faayinde Haayinde Paayinde

Fadamarenme Hadamarenme Padamarenme

Fanqeye Hanqeye Panqeye

Fasaŋuntaaxu Hasaŋuntaaxu Pasaŋuntaaxu

Faŋu Haŋu Paŋu

Fankke Hankke Pankke

Fore Hore Pore

Feregoye Heregoye Peregoye

Feseye Heseye Peseye

Feeto Heeto Peeto

Feetofataade Heetohataade Peetopataade

Fegi Hegi Pegi

Fanlenme Hanlenme Panlenme

Fanmi Hanmi Panmi

Fillankappe Hillankappe Pillankappe

Finfanŋuye Hinhanŋuye Pinpanŋuye

Fiite Hiite Piite

Fibure Hibure Pibure

Firige Hirige Pirige

Firinde Hirinde Pirinde

Fisirinŋalle Hisirinŋalle Pisirinŋalle

Finkkinte Hinkkinte Pinkkinte

Fintuwaaxu Hintuwaaxu Pintuwaaxu

Fitille Hitille Pitille

Fonɲaatu Honɲaatu Ponɲaatu

Fo be Ho be Po be

Foronto Horonto Poronto

Foore Hoore Poore

Fogumaaxu Hogumaaxu Pogumaaxu

Fonde Honde Ponde

Fonnansire Honnansire Ponnansire

Fo duuro Ho duuro Po duuro

Fonturaaxunde Honturaaxunde Ponturaaxunde

Fuune Huune Puune

Futuro Huturo Puturo

Fulle Hulle Pulle

Funse Hunse Punse

Fungu Hungu Pungu

Funbunne Hunbunne Punbunne

Futaade Hutaade Putaade

Futte Hutte Putte

Futtu Huttu Puttu

Fuuge Huuge Puuge

Fuure Huure Puure

Fogu Hogu Pogu

N fogu N hogu N pogu

N fagu N hagu N pagu

Kafo Kaho Kapo

Kofo Koho Kopo

Kufune Kuhune Kupune

Kaawafi Kaawahi Kaawapi

Kafumande Kahumande Kapumande

Kappe Kappe Kappe

Kamane Kamane Kemene

Laqe Laqe Raqe

*** *** ***







O n daga Gidimaxa do Debu7 ado sooninkara debu kuttu

Sooninkara do Gidimaxa:

Lemunu Remunu

Saaxe Caaxe

Saane Caane

Samaqe Camaqe

Suure Cuure

Sunka Cunka

Sanbe Canbe

Senbe Cenbe

Sella Cella

Sonbi Conbi = combi

Sokke Cokke

Saqe Caxxe = caqe

Sumalle Cumalle

Suuge Cuuge

Suune Cuune

Sunxalla Cunxalla

Siiyugo Ciiyugo

Xaye Xeye

Sinmaye = sinmeye Cinmaye = cinmeye.

Sikka Cikka

- Debu7 do Soninkara*

Xoole = lanbe. Lanbe = xoole.

Baayi = paayi Paayi = baayi.

Sugunde Cugunde

Tunsinde Tuncinde

Lenbure Renbure

Turunŋe Laxabure .

Kanjaane Kanjagaane = pette.

Gundunwulle Boyinaare

Kacce Kecce.

Fare nd’i kaccen kutu = Fere nd’i keccen kutu.

Sugo Cugo

Sappe Cappe .

Jaxe Jexe.

Sunkaye. Sunkeye.

Sunkaye Cunkeye

Xuso Xuco

Tagexanne Tegexanne

Sege . Cege .

Lege . Rege.

Silla. Cilla.

Sinde. Cinde.

Saasa Wacca.

A jewondi. A tawondi = A kuruma.

Naabure = Xaalisi= Gode = xaalisi.








O na ku misaalu dantanto xa terinka doome:

- N ŋ’an karini = Nw’an kalli.

- A nta hari baane konno.

- A nta hari baane konŋo.

- A nta hari baane konni.

- A nta konno !

- A nta konŋo !

- A nta konni !

- An wu jamu ?

- An wuyi jamu ?

- An wu jomu ?

- An wu jemu ?

- Ma jamu – Ma jomu – Ma jemu.

- Ma xeeri.

- Yaawuri = kaari.

- An ha ba = yaawuri.

- Nawaari = Naari.

- Nuwaari – Nowaari.

Ken ya ni ku ya ni dangon lanmaanu ya, a do korosindi lanmaanu beenu o ga katu n’i kita sooninkara taaxuraanu ndo sooninkan xannu yillayu nd’i yille moxonu kanma gelli gidimaxa nan li gajaaga nan dangi do debuňeri maran ŋa, ken falle nan daga do sooninkan taaxuraanun foxooro tananu ya.


Tirindindi lanmaanu yogonu faayi ku :

- Kan moxo xaa ni ke xanne gaa wurugini ?

- Kan bire ni ? kan siine ? kan dinma ?

- A ŋaalini ko xa dinma ŋa ?

- Yaala nafa wa ke xanne faasande nd’a konne ŋa ba?

- Mani xaa ni beesu ga d’i falle koyi ke xanne ya?

- Yaala feddu feddu ku beenu g’a kanma nan taaxu ke xanne toxo nd’a faasande xanne maxa « Sooninkaaxu noxon di, a do Sooninkaaxu faasande danŋa.
Yaala i na kanma nan golli sooninkan xanne ke dagakaane ya danŋa ba, m’i na kanma nan gollinňa i yinmenu ya danŋa katta i jiibanu ŋa ?

- Yaala sooninkan xannu ku xarankitaabu beenu g’a kanma nan bogu sooninkaaxu noxon di, yaala sooninkon yinmenu haajun w’i ya ba n’i xara n’i tu ?

Kundu ya ni ke xanne hanmi nd’a kunpa ŋa beesu ya, nxa ke xanne konnaano nta me mukku xanbaane ya.
Dundaraaxu ndo duxoraaxu ndo yaadaye yan funti beesu sondonme ŋa.

[Fodyé Cissé]

Nawaari Xaramoxo an ga da ku taagumansu su bangandi o da, nan yille na a su fatanfansi.

[Fodyé Cissé]

...

Tirindindi lanmaanu yogonu faayi ku :

- Kan moxo xaa ni ke xanne gaa wurugini ?

- Kan bire ni ? kan siine ? kan dinma ?

- A ŋaalini ko xa dinma ŋa ?

- Yaala nafa wa ke xanne faasande nd’a konne ŋa ba?

- Mani xaa ni beesu ga d’i falle koyi ke xanne ya?

- Yaala feddu feddu ku beenu g’a kanma nan taaxu ke xanne toxo nd’a faasande xanne maxa « Sooninkaaxu noxon di, a do Sooninkaaxu faasande danŋa.
Yaala i na kanma nan golli sooninkan xanne ke dagakaane ya danŋa ba, m’i na kanma nan gollinňa i yinmenu ya danŋa katta i jiibanu ŋa ?

- Yaala sooninkan xannu ku xarankitaabu beenu g’a kanma nan bogu sooninkaaxu noxon di, yaala sooninkon yinmenu haajun w’i ya ba n’i xara n’i tu ?

Kundu ya ni ke xanne hanmi nd’a kunpa ŋa beesu ya, nxa ke xanne konnaano nta me mukku xanbaane ya.
Dundaraaxu ndo duxoraaxu ndo yaadaye yan funti beesu sondonme .

Si Saawane, feddu ku beeni ga fanqeene Sooninkaaxu dan ŋa, i su da me mugu fi baane baane ya kanma:
I su da me mugu ya nan ti : i nta me mukku xanne maa duna gan giri.